Bài viết cung cấp góc nhìn của ThS. Lương Dũng Nhân (Thạc sĩ Giáo dục) - Giám đốc Đào tạo Hệ thống Giáo dục ATY &amp; Đối tác Chuyên môn của iZi.community.

Hiện tại, có nhiều quan điểm trái chiều về văn hóa theo đuổi thần tượng của giới trẻ. Trong bài viết này, tôi muốn cung cấp cho quý độc giả những góc nhìn đa chiều và toàn diện hơn về hiện tượng này, cũng như cách người lớn chúng ta có thể hỗ trợ các bạn trẻ trên hành trình từ hâm mộ thần tượng đến hoàn thiện bản thân.

 
1. NGƯỜI TRẺ RẤT CẦN CÓ THẦN TƯỢNG ĐÚNG CÁCH

 
Đầu tiên, chúng ta cần nhận thức rõ rằng: việc có thần tượng để ngưỡng mộ và học hỏi theo có tương quan tích cực với việc hình thành những khái niệm và nhận thức rõ ràng về bản thân trong độ tuổi vị thành niên, theo những nghiên cứu Tâm lý học Phát triển. Bên cạnh đó, một trong những nhu cầu quan trọng cho sự phát triển lành mạnh và trọn vẹn về tâm lý của tuổi teen là việc có nhiều mối quan hệ với bạn bè đồng lứa, và được tương tác tích cực trong nhiều cộng đồng đồng lứa như vậy. Nhìn ở góc độ đó, văn hoá thần tượng khuyến khích sự hình thành các cộng đồng những người có chung thần tượng, tạo thêm cơ hội cho người trẻ phát triển kỹ năng xã hội, đa dạng hoá các mối quan hệ, và tăng cường sự tự tin.&nbsp;

 
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng việc thần tượng thái quá, đến mức gần như “tôn thờ” thần tượng lại ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng hình thành khái niệm về bản thân trọn vẹn, cũng như những giá trị độc lập của một người trưởng thành. Vì vậy, vấn đề cần đặt ra không phải là “người trẻ có nên có thần tượng hay không”, mà nên là “người trẻ nên thần tượng thế nào cho đúng cách”.

 
2. BỐN CẤP ĐỘ THẦN TƯỢNG

 
Tôi đưa ra một mô hình tạm gọi là “Bốn cấp độ thần tượng” để các bạn trẻ có thể tự soi xét kỹ hơn về cách mình đang theo đuổi thần tượng. Bốn cấp độ này dựa trên yếu tố cốt lõi khiến bạn thần tượng một ai đó, bao gồm: (1) Sở hữu, (2) Thành tựu, (3) Năng lực, và (4) Giá trị.

&nbsp;

<ul>
	<li>Cấp độ đầu tiên là thần tượng ai đó vì những gì người đó sở hữu, từ các yếu tố vật chất dễ thấy như: tài sản, xe cộ, quần áo, phụ kiện… cho đến những yếu tố xã hội như: sự nổi tiếng, địa vị, quyền thế v.v… Thần tượng vì những điều sở hữu bên ngoài là điều khá dễ dàng, nhất là với những bạn trẻ ưa thích sự hào nhoáng. Tuy nhiên, đây cũng là cách thần tượng ít đem lại ích lợi nhất cho bản thân bạn. Thậm chí, bạn dễ có nguy cơ phung phí nếu cố gắng mua sắm cho giống thần tượng của mình, khiến bản thân gặp nhiều khó khăn và đau khổ về lâu dài.</li>
</ul>

&nbsp;

<ul>
	<li>Cấp độ thứ hai là thần tượng thành tựu của ai đó, ví dụ những giải thưởng họ đạt được, hay rộng hơn là những đỉnh cao trong sự nghiệp hay sự tôn vinh của cộng đồng. Đây là hình thức thần tượng tích cực hơn so với thần tượng sở hữu, vì nó có thể tạo ra động lực cho bạn cố gắng đạt đến thành tích giống như thần tượng của mình. Tuy nhiên, cách thần tượng này cũng có thể khiến bạn nản lòng, tuyệt vọng khi thấy đích đến quá xa tầm với. Cần nhớ rằng những người bạn thần tượng đạt đến đỉnh cao qua một quá trình nỗ lực lâu dài, với những trả giá to lớn nhưng hiếm khi được công chúng biết đến.</li>
</ul>

&nbsp;

<ul>
	<li>Cấp độ thứ ba là thần tượng về năng lực, tài năng. Cách này tích cực hơn cấp độ hai, vì bạn sẽ hướng tới mục tiêu rèn luyện được khả năng tương tự như thần tượng của mình, thay vì đuổi theo những thành tích cao xa của họ. Cách theo đuổi thần tượng này tạo cho bạn động lực để nỗ lực và cố gắng hoàn thiện bản thân, cũng như khuyến khích bạn tìm hiểu kỹ hơn cách thần tượng đã rèn luyện hiệu quả trong quá khứ, những bài học kinh nghiệm của họ. Trong thể thao, chúng ta đã từng chứng kiến những cô, cậu bé theo đuổi thần tượng theo cách này đã có lúc vượt qua được thần tượng của họ trong bộ môn đó, như trường hợp của tay bơi trẻ Joseph Schooling đánh bại thần tượng của mình là huyền thoại Michael Phelps tại Olympic 2016.</li>
</ul>

&nbsp;

<ul>
	<li>Còn cấp độ cao nhất, tích cực nhất trong việc thần tượng, đó là thần tượng về giá trị và lẽ sống. Ở cấp độ này, người bạn thần tượng có thể là những vĩ nhân, cũng có thể là những con người rất bình dị xung quanh bạn. Miễn là ở họ, bạn có thể nhìn thấy sự hiện thực hóa những giá trị quan trọng mà bản thân bạn mong muốn mình có được, ví dụ như: lòng nhân ái, sự tự do, tính sáng tạo, sự kiên cường v.v… Theo tôi, đây là cấp độ thần tượng có giá trị lớn nhất đến sự phát triển bản thân và việc sống trọn vẹn, hạnh phúc của bạn. Con người sẽ phát triển ở mức độ cao nhất nếu được sống đúng với những giá trị mình xem trọng - hay còn gọi là tìm được lẽ sống của đời mình. Tuy vậy, hành trình tìm kiếm đó không hề dễ dàng, và việc cảm thấy được “cộng hưởng” với một số lẽ sống của những người mình thần tượng là một khởi đầu thuận lợi cho hành trình ý nghĩa này. Cần lưu ý rằng không nhất thiết giá trị và lẽ sống của bạn sẽ giống y như thần tượng của mình, hãy xem đó là những hệ quy chiếu để tự mình khám phá và định hướng hệ giá trị riêng cho mình.</li>
</ul>

&nbsp;

Như vậy, ta có thể thấy rằng, để đạt đến những cấp độ thần tượng cao hơn, các bạn trẻ cần mở rộng phạm vi những nhân vật mình có thể thần tượng: không chỉ gói gọn trong những ngôi sao đang nổi tiếng trong các lĩnh vực dễ thấy như nghệ thuật, thể thao, giải trí…, thần tượng có thể bao gồm những nhân vật đã và đang có cống hiến cho xã hội trong các lĩnh vực khác như: kinh doanh, khoa học, chính trị, tôn giáo, giáo dục…; đặc biệt nhất, vì sao thần tượng lại không thể là những con người thú vị và gần gũi nhất xung quanh bạn: ba mẹ, thầy cô?

 
3. BA CÁCH HỌC TỪ THẦN TƯỢNG

 
Một phương diện khác cần lưu tâm là cách các bạn học hỏi từ thần tượng của mình. Có ba hình thức chính là: bắt chước, theo bước, và học hỏi có chiến lược.

<ul>
	<li>Bắt chước là hình thức dễ nhất nhưng cũng kém hiệu quả nhất, khi các bạn sao chép vẻ bề ngoài, quần áo, phong cách, những lời nói hay cách cư xử hàng ngày của thần tượng mà không tiếp cận được giá trị nội tại.</li>
	<li>Theo bước thì tốt hơn trong việc rèn luyện kỹ năng: bạn biết được từng bước phát triển năng lực, cách rèn luyện trong quá khứ của thần tượng mình ra sao, và bạn áp dụng những phương pháp tương tự để phát triển chính mình.&nbsp;</li>
	<li>Học hỏi có chiến lược sẽ là cách hiệu quả nhất. Đó là khi bạn quan sát, nghiên cứu, phân tích, so sánh và chọn lựa những điểm nào của thần tượng phù hợp cho sự phát triển của mình, còn điểm nào mình nên lọc bỏ. Việc có cho mình nhiều thần tượng khác nhau để đối chứng và bổ sung, cũng như đón nhận những quan điểm, giá trị khác biệt hay thậm chí phản biện lại thần tượng của mình một cách công tâm và khách quan cũng rất quan trọng. Có như vậy, bạn mới thực sự tận dụng việc thần tượng để phát huy tối đa tiềm năng độc đáo của mình, chứ không phải biến mình thành một bản sao của ai đó.</li>
</ul>

 
4. CẦN HỖ TRỢ NGƯỜI TRẺ NHƯ THẾ NÀO?

Hành trình phát triển bản thân của người trẻ luôn cần sự hỗ trợ của những người đi trước, của cộng đồng. Để các bạn đạt được những cấp độ thần tượng cao hơn, cũng như có thể học hỏi có chiến lược từ thần tượng, tôi mong rằng những người có nhiều cống hiến tích cực cho xã hội ở những lĩnh vực ít nổi tiếng hãy chia sẻ nhiều hơn về những giá trị sống của mình, cũng như quá trình mình rèn luyện, học hỏi để đạt đến thành công. Hãy cho người trẻ có cơ hội được tiếp xúc, giao lưu với mình nhiều hơn, nhìn thấy rõ những cống hiến mình mang lại cho xã hội, và công nhận tiềm năng, khuyến khích tinh thần tương tự ở những người trẻ. Như vậy cũng là một cống hiến lớn cho tương lai của chúng ta và các thế hệ sau. 
 
&nbsp;

Vấn đề cần đặt ra không phải là “người trẻ có nên có thần tượng hay không”, mà nên là “người trẻ nên thần tượng thế nào cho đúng cách”.

Tuổi trẻ và Thần tượng

<blockquote>
“Chúng tôi định nghĩa trí tuệ cảm xúc (emotional intelligence) là tập hợp con của trí thông minh xã hội (social intelligence) liên quan đến khả năng giám sát cảm nhận và cảm xúc của chính mình và của người khác, phân biệt giữa chúng, và sử dụng thông tin này để điều hướng suy nghĩ và hành động của bản thân một cách tích cực hơn.”
Peter Salovey, Chủ tịch Đại học Yale</blockquote>

Chúng ta vẫn thường được nghe và biết đến nhiều hơn về chỉ số IQ, chỉ số đo lường trí thông minh ở trẻ. Chỉ số IQ càng cao, đứa trẻ được cho là càng thông minh. Tuy nhiên, IQ không là chỉ số duy nhất hay quan trọng nhất quyết định đến sự phát triển toàn diện hay khả năng tiếp thu kiến thức của con trẻ như nhiều người lầm quan niệm.

Nhiều lãnh đạo các doanh nghiệp lớn trên thế giới cũng như giới học thuật, đặc biệt là các nhà tâm lý học từ Đại học Yale, đã nhiều lần nhấn mạnh tầm quan trọng ngang hàng, thậm chí có thể là lớn hơn, của chỉ số đánh giá trí tuệ cảm xúc (EQ) và trí tuệ xã hội (Social Intelligence - SQ) đối với sự nghiệp và cuộc sống của mỗi người. Sự đóng góp của trí tuệ cảm xúc - xã hội có thể đóng góp đến 80-90% vào “thành công” trong cuộc sống người lớn, theo tác giả sách New York Times Best Seller và nhà tâm lý học nổi tiếng Daniel Goleman.

Do đó, hiểu rõ hơn về tầm ảnh hưởng của trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội đến quá trình phát triển nhận thức và tâm hồn của trẻ sẽ giúp phụ huynh giáo dục và rèn luyện con tốt hơn.

<h2>Khái niệm cơ bản về trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội</h2>

Trí tuệ cảm xúc (Emotional Intelligence - EQ) được định nghĩa là khả năng nhìn nhận, vận dụng, thấu hiểu, quản lý, và điều khiển cảm xúc. Trẻ có năng lực trí tuệ cảm xúc cao có khả năng tự nhận ra cảm xúc của bản thân và của những người xung quanh. Như vậy, những đứa trẻ với chỉ số EQ cao sẽ biết sử dụng kiến thức về cảm xúc để điều hướng suy nghĩ và hành vi, nhận thức được các trạng thái cảm xúc khác nhau và biết cách điều chỉnh cảm xúc phù hợp hoàn cảnh.

Trí tuệ xã hội (Social Intelligence - SQ) được đánh giá qua cách một đứa trẻ nhận ra, hiểu và phản hồi lại cảm xúc của một người, và cách chúng xây dựng, duy trì các mối quan hệ. Lắng nghe, thấu cảm, chia sẻ, giao tiếp, giải quyết các mâu thuẫn, tạo dựng các mối quan hệ lành mạnh là những ví dụ điển hình cho thấy trẻ có SQ cao.

Trí tuệ cảm xúc (EQ) và trí tuệ xã hội (SQ), khác với IQ, là một bộ kỹ năng và hành vi. Trong khi trí thông minh phần lớn được quyết định bởi yếu tố di truyền, thì đối với EQ và SQ, trẻ có thể học, phát triển và trau dồi.

<h2>Tại sao cha mẹ cần quan tâm nhiều hơn đến việc phát triển trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội ở con trẻ?</h2>

Trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội có một mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Bồi đắp những kỹ năng cảm xúc và xã hội cho con trẻ trong giai đoạn thơ ấu sẽ xây dựng cho con một nền tảng tối quan trọng cho một sức khỏe tinh thần tốt. Như vậy, con sẽ có khả năng để dựng xây và duy trì mối quan hệ lành mạnh với những người xung quanh con.

Bên cạnh đó, năng lực cảm xúc và xã hội sẽ giúp cho những đứa trẻ tôi luyện sức bền về tinh thần, giúp các con “bật nảy” sau những biến cố, thách thức sau này. Điều này cũng giúp trẻ sở hữu một bộ những giá trị nội tại nhằm dẫn dắt các hành vi. Ví dụ như, trong môi trường giáo dục tiểu học, con sẽ không tránh khỏi những lần bạn bè chơi với nhau và giận dỗi nhau. Với trí tuệ cảm xúc và xã hội được tôi luyện, con sẽ luôn biết cách xử lý những tình huống theo cách phù hợp. Các nghiên cứu từ các nhà khoa học trên toàn thế giới cũng chỉ ra rằng những đứa trẻ có nhận thức cảm xúc và xã hội sẽ thể hiện tốt hơn trong môi trường trường học. Những đứa trẻ này sẽ biết cách sống hòa đồng với bạn bè và có thể tự giải quyết những cảm xúc tiêu cực như buồn bực, giận dữ, sợ hãi, lo lắng…

Trong quá trình trưởng thành, nhờ vào môi trường cũng như sự kết nối giữa trẻ và những người xung quanh, đứa trẻ sẽ được hình thành trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội. Do vậy, việc thiếu vắng EQ và SQ sẽ gây ra nhiều vấn đề về hành vi và tâm lý ở trẻ. Theo các nhà khoa học tại Đại học Harvard, chỉ số EQ và SQ thấp sẽ dẫn đến các vấn đề sau:

<ul>
	<li>Thiếu năng lực quản lý các mối quan hệ giữa các cá nhân</li>
	<li>Sức khoẻ tâm lý kém ổn định</li>
	<li>Thiếu năng lực nhận thức cảm xúc và đồng cảm với mọi người</li>
	<li>Xuất hiện hành vi gây rối</li>
</ul>

Ngược lại, Theo nghiên cứu của Đại học Yale, một trí tuệ cảm xúc phát triển có khả năng đem lại những lợi ích rất lớn cho cả trẻ và người lớn:

<ul>
	<li>Phát triển kỹ năng cảm xúc</li>
	<li>Giảm tỷ lệ gặp những vấn đề về học tập và tập trung</li>
	<li>Kiện toàn kỹ năng xã hội và lãnh đạo</li>
	<li>Cải thiện kết quả học tập</li>
	<li>Giảm lo âu và trầm cảm</li>
	<li>Giảm stress và tình trạng kiệt sức</li>
</ul>

<h2>Trau dồi trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội ở trẻ</h2>

Chúng ta đã hiểu được tầm quan trọng của 2 loại hình trí tuệ này lên sự phát triển toàn diện của trẻ. Với sự tôi luyện các loại hình trí tuệ trong suốt quá trình trẻ lớn lên, chúng sẽ được trang bị tốt hơn trong cuộc sống. Có thể hiểu, bộ đôi EQ-SQ chính là những tấm áo giáp chắc chắn giúp con sống mạnh mẽ và đương đầu với những thách thức, khó khăn không báo trước, đồng thời cũng giúp con biết trân trọng cuộc sống quý giá qua sự những xúc cảm và sự thấu cảm với con người, môi trường. Theo thời gian, những đứa trẻ với chỉ số EQ-SQ cao sẽ trở thành những người trưởng thành cân bằng, có thể quản lý các tình huống phức tạp một cách hợp lý và bình tĩnh.

Một số lợi ích của việc nuôi dưỡng trí tuệ cảm xúc và xã hội của trẻ từ khi còn nhỏ:

<ul>
	<li>Thành công trong việc quản lý các mối quan hệ</li>
	<li>Xây dựng sự đồng cảm và nhận thức xã hội</li>
	<li>Đạt được mức độ tự kiểm soát và hiểu biết về bản thân cao</li>
</ul>

Xây dựng trí tuệ cảm xúc và trí tuệ xã hội là một quá trình liên tục. Vậy nên, thời điểm tốt nhất để tôi luyện EQ và SQ chính là từ khi con còn nhỏ. Và cả khi trưởng thành, sự phát triển cá nhân của trẻ sẽ phát triển một tầm cao khác, bởi trẻ sẽ tìm kiếm những giá trị và cảm xúc cao hơn nhằm giúp bản thân đạt được mục đích, ước nguyện trong cuộc sống.

<h2>Trí tuệ cảm xúc - xã hội được phát triển như thế nào?</h2>

Trí tuệ cảm xúc bắt đầu phát triển khi trẻ mới chào đời. Sự gắn bó tình cảm đầu tiên của con trẻ xuất hiện khi cha mẹ chu cấp những nhu cầu của con. Chất lượng tương tác của trẻ với những người khác trong môi trường thân mật của trẻ, chẳng hạn như cha mẹ, anh chị em, bạn bè và giáo viên, có thể phát triển hoặc làm suy yếu trí tuệ cảm xúc của trẻ. Trong một nghiên cứu về trẻ mẫu giáo xác định rằng trẻ em phải chịu thái độ tiêu cực thể hiện nhiều cảm xúc tiêu cực hơn.

Đối với các bậc phụ huynh, quan tâm đến cảm xúc của con là bước đầu tiên để rèn luyện trí tuệ cảm xúc và xã hội cho con. Theo UNICEF, những đứa trẻ lớn lên trong những gia đình có ý thức chịu trách nhiệm xây dựng trí tuệ cảm xúc của mình sẽ được khuyến khích bày tỏ cảm xúc, được lắng nghe và thấu hiểu. Trẻ được giải đáp các thắc mắc, được quan tâm, chú ý đến, ý kiến của trẻ được tôn trọng, lắng nghe và trẻ cảm nhận được tình yêu và sự khen ngợi khi bày tỏ quan điểm, cảm xúc hay những câu hỏi. Từ đó, trí tuệ cảm xúc của trẻ sẽ tự động được củng cố.

Ngoài ra, cha mẹ có thể cho con tham gia các hoạt động hướng tới cộng đồng như tình nguyện, trồng cây để con bồi đắp tình yêu thương với môi trường, nhân loại và đồng cảm với mọi người. Các hoạt động xã hội không chỉ là cách để con tự tôi luyện trí tuệ cảm xúc, mà giúp con rèn luyện trí tuệ xã hội bởi con có nhận thức cộng đồng và biết quan tâm đến mọi người xung quanh.

Đặc biệt hơn cả, iZi đang tiên phong giới thiệu đến thị trường Việt Nam một giải pháp&nbsp;giáo dục trí tuệ cảm xúc - xã hội với tính tương tác cao và chương trình&nbsp;tham khảo từ SEE Learning® - chương trình giáo dục cảm xúc - xã hội - đạo đức hàng đầu thế giới đến từ Đại học Emory, Hoa Kỳ. Việc đăng ký cho con tham gia một chương trình chuyên sâu về trí tuệ cảm xúc - xã hội cũng là một lựa chọn vô cùng hiệu quả để giúp trẻ phát triển EQ, SQ và sinh hoạt, giao tiếp cùng với các bạn đồng trang lứa.

Nếu phụ huynh và thầy cô&nbsp;quan tâm đến chương trình của iZi, vui lòng tham khảo thêm tại <a href="https://izi.community/academy/school">https://izi.community/academy/school</a>.

<h2>TỔNG KẾT</h2>

Trí tuệ Cảm xúc - Xã hội đóng vai trò then chốt đến sự phát triển đa dạng và đúng đắn của trẻ trong thời đại “thừa thông tin, thiếu cảm thương” của thế kỷ 21. Nhấn mạnh tầm quan trọng của quan điểm giáo dục này, Đức Đạt-lai Lạt-ma đã cho rằng: “Khi mài dũa trí tuệ cho những thế hệ tương lai, chúng ta không được phép quên rèn luyện trái tim của họ”. Do đó, không thể phủ nhận tầm quan trọng của EQ và SQ trong quá trình trưởng thành của trẻ 7-12 tuổi nữa, và các bậc phụ huynh nên luôn trau dồi, tìm tòi, tích cực, và sáng tạo trong việc tìm ra phương pháp hiệu quả nhất để giáo dục trí tuệ cảm xúc - xã hội cho con.

Trí tuệ cảm xúc (Emotional Intelligence - EQ) được định nghĩa là khả năng nhìn nhận, vận dụng, thấu hiểu, quản lý, và điều khiển cảm xúc. 